Konuşma üretimi: Solunum (respirasyon), fonasyon (sesleme), rezonans ve artikülasyon olarak adlandırılan dört temel sürecin sağlıklı işlemesi ile gerçekleşir. Bu süreçlerin normal gelişmesine engel olan anormal durumlarda konuşma bozukluğu ortaya çıkmaktadır. Yarık damak/dudak bulunması, dişlerdeki yapısal bozukluklar, bazı genetik sendromlar sonucu oluşan yapısal bozukluklar da konuşma problemlerine neden olmaktadır. Ayrıca sinirleri ilgilendiren bozukluklardan dolayı kas gücünün zayıflaması veya engellenmesi durumunda da konuşma problemleri görülmektedir.

Solunum: Akciğerler, göğüs kasları, diyafram ve karın kasları gibi yapılarla gerçekleşen solunum; nefes alıp verme işlevini gerçekleştirdiği için hayati önem taşır. Solunum konuşmadaki güç kaynağıdır. Nefes verirken konuşma gerçekleşir. Başka bir deyişle solunum yapacağız ki o solunumla konuşmaya başlayalım. Solunum kapasitesi, etkili kullanımı ve solunum farkındalığı konuşma üretimi için önem kazanır.

Fonasyon: Soluk verme esnasında ses tellerinin titreşerek sesin oluşma sürecidir. Fonasyonda, yutmada ve solunumda görev alan gırtlakta ses oluşur ve biçimlenir.

Rezonans: Fonasyon ile oluşan sesin gırtlak üstü yapılarda, kafa ve burun boşluklarında süzülüp bazı seslerin güçlenme evresidir.

Artikülasyon: Gırtlakta oluşan sesin ağızda (oral kavitede) şekillenmesi ile oluşma sürecidir. Sesler oluşum yerine, hareket tarzına göre yediye ayrılır. Örneğin iki dudak birbirine hareketiyle “b” ve “p” sesi, dudak-diş hareketiyle f” ve “v” sesi, gırtlağımızdan çıkarsa “h” sesinin oluşması gibi örnekler verilebilir.

Konuşma bozuklukları;

• Konuşma sesi bozuklukları
• Motor konuşma bozukluklukları
• Akıcılık bozuklukları
• Ses bozuklukları olmak üzere ayrılmaktadır.

1. Konuşma Sesi Bozuklukları

Konuşma bozukluğu olan kişiler bazı sesleri hiç çıkaramayabilir (artikülasyon), çıkardığı bildiği sesleri konuşma esnasında karıştırabilir veya akıcı konuşamayabilir. Bu tür problemler kişinin anlaşılırlığını bozarak; kişinin düşüncelerini aktarmasında, iletişim kurmasında ve ilerleyen dönemlerde akademik başarısı konusunda güçlük yaşamasına neden olur.

Artikülasyon Bozuklukları

Konuşma organlarının yapı ve hareketlerinin kısıtlanmasıyla dildeki seslerin üretiminin doğruluğunun ve hızının etkilenmeyle oluşan bozukluktur. Artikülasyon bozukluklarında, kişi sesi üretmek için gerekli hareketi yapamaz ve ses üretilmez. Ünlü sesler (a,e,i…) ses tellerinden çıkarken dilin şekli, yüksekliği, ileride-geride oluşu ve yuvarlak-düz oluşu ile ilgilidir. Ünsüz sesler (k,z,r,f…) ise ağızda (oral kavite) daralır ve birçok engele takılır. Ünsüz sesler sınıflandırılırken oluştuğu yer, nasıl oluştuğu ve ses tellerinin titreşip titreşmediği önem kazanır.

Ne Zaman Artikülasyon Terapisi Almak İçin Uzmana Başvurmalıyım?

Konuşma seslerini kazandığımız belli yaşlar vardır. Örneğin “r” sesi en geç 6 yıl 11 aya kadar edinilmesi gerekiyor. Çocuğunuz 5 yaşında “r” sesini çıkaramıyorsa bu bir gecikme ya da bozukluk değildir. Fakat 7,5 yaşında “r” sesini çıkaramıyorsa terapiye ihtiyacı vardır. Çocuğunuz 3,5 yaşında “f,v,z,h” seslerini çıkaramayabilir bu seslerin gelişimi 4 yaş- 4 yaş 11 aylık arasında da gelişmeye devam etmektedir. Fakat 5 yaşında “f,v,z,h” seslerini çıkaramıyorsa değerlendirme önerilir. 

Fonolojik Gecikme/Bozukluk

Fonoloji, konuşma seslerinin zihinde nasıl organize olduğuna ve nasıl temsil edildiğine ilişkin bilgidir. Çocuklar bu bilgiyi çok erken dönemde kendiliğinden edinirler. Fonolojik farkındalık, ileri yaşlarda da gelişimi devam eden ve eğitimle desteklenmesi gereken bir beceridir. Okul öncesi dönemde gelişemeye başlar ve okul çağının ilk yıllarına kadar gelişimi devam eder.

Fonolojk farkındalık becerileri, okuma-yazma öğrenmede önemli bir yordayıcı koşul olurken, aynı zamanda okuma-yazmayı öğrenme ile de gelişebilmektedir. Konuşma bozukluğu olan çocuklar ise bu açıdan dejavantajlıdır, çünkü hem fonolojik farkındalık hem de okuma becerilerinde güçlükler yaşamaktadır.

Fonolojik gelişim: dil gelişimi ve bilişsel süreçleri içermektedir. Çocuklar kullandığı dile ait tüm fonolojik kuralları öncelikle işiterek sonrasında santral işitsel sistemde kodlayarak edinirler. Bu süreç içinde yetişkin ses sistemini öğrenirken de hata yaparlar. Hece yitimi (telefon-tefon), ünsüz düşmesi (sabun-sabu), seslerin yerini değiştirme (şemsiye- şesmiye), önleştirme, akıcıların yer değiştirmesi (rüya-lüya) gibi birçok fonolojik işlem becerileri vardır. En geç biten fonolojik işlem becerisi olan akıcıların yer değiştirme işlemi 5,5 yaşa kadar gelişmektedir.

Fonolojik gecikme/bozukluk: Sesi üretmek için hareketin yapıldığı, sesin üretildiği fakat kelime içinde (örneğin kelimenin başında veya sonunda) üretilemediği durumdur. Çocuk üretebildiği sesi doğru yerde kullanamayıp dizim hatası yapar. Yukarıda bahsedilen fonolojik işlem becerilerinde gecikme vardır. Fonolojik gecikme değerlendirilirken harf bazında düşünülmez. Fonolojik işlem becerisini yapması gereken yaştan ne kadar ileride? Hangi fonolojik işlem becerilerinde gecikme var ona göre değerlendirme yapılır. Örneğin; “su” yerine “fu” demesi, “kitap” yerine “kipat” demesi, “uçak” yerine “uçat”, “fare” yerine “pare” demesi gibi. Bir çocuğun “gemi” kelimesine “demi” demesi üç yaşına kadar gelişmesi gereken beceridir. Eğer üç yaşından daha ileri bir yaşta örneğin dört yaşında “demi” diyorsa gecikme olarak değerlendirilir. Dili edinmede problem olabilir.

Fonolojik bozukluk, çocukta görmediğimiz veya hiçbir yaşta görülmeyen fonolojik işlem hataları yapması ya da bitmesi gereken fonolojik işlem becerisinin çok ileri yaşlarda da (örn. 9-10 yaş) devam etmesidir. Tutarlı ve tutarsız fonolojik bozukluk olarak ikiye ayrılmaktadır. Tutarlı fonolojik bozuklukta çocuğun fonolojik işlem hataları tutarlıdır. Örnek vermek gerekirse “kedi” kelimesine her defasında “tedi” demektedir. Tutarsız fonolojik bozuklukta ise gecikmiş ve gelişimsel olmayan hatalar yapıyordur. Örneğin “kedi” kelimesine “tedi”, “cedi”, “sedi” gibi her defasında farklı anlamlı/anlamsız kelimeler söylemesidir. Bu grupta öncelikle tutarsız fonolojik bozukluk, terapilerle tutarlı hale getirilmektedir.

Artikülasyon ve Fonolojik Bozukluk farkı nedir?

Artikülasyon bozukluğunda sesin üretimi yoktur. Fonolojik bozuklukta ise üretilen sesin karıştırılması söz konusudur. Değerlendirmesini terapist yapmaktadır.

Çocuğunuzun Anlaşılırlığı Nasıl ?

3 yaşında bir çocuğun à %71-80

4 yaşında bir çocuğun tanımadığı kişiler tarafından konuşması à%100 anlaşılır olması gerekir.

2. Motor Konuşma Bozuklukları

Dizatri

Sinir sistemi hastalıklarının da neden olduğu kas kuvvetinin azalmasına (paralizi) bağlı olarak konuşmadaki motor hareketleri yapma güçlüğüdür. Serebral palsi gibi hastalıklar neden dizatriye neden olabilir. Kişinin konuşma hızı ve ritmi değişmektedir. Sıralı hareketlerde güçlük yaşandığı için bazı sesleri çıkarmada kişi zorlanır. Artikülasyonla karıştırılmamalıdır. Kişiden alınan anemnez önem kazanır. Kafa travma öyküsü sorgulanmalıdır.

Çocukluk çağı konuşma apraksisi

Konuşmadaki motor hareketleri planlama güçlüğüdür. Fonolojik bozukluğa benzerdir. Çocuk konuşma için motor hareketi planlamada güçlük yaşar. Çocukluk çağı konuşma apraksisinde ünlü seslerin üretiminde yapılan hatalara dikkat edilmelidir.

3. Akıcılık Bozuklukları

Tekrarlar: b-b-b-bardak, ke-ke-kedi, ben-ben-ben- uykudan uyandım, ben uykudan-ben uykudan-ben uykudan uyandım gibi ses, hece, sözcük ve ifade tekrarları şeklinde olabilir.

Uzatmalar: mmmmmmmmum söndü.

Bloklar: K-itap yanımda (hava akışı kesilir, uzun süre takılı kalınır)

Eklemeler: Konuşma sırasında eklemeler (ımmmm,aaaa)

Duraklamalar: Konuşmada uzun süreli boşluklar gibi akıcısızlık türleri vardır.

Kekemelik

Konuşma esnasında ses, hece veya kelimede uzatma, tekrarlar ve blokların olduğu akıcı konuşma bozukluğudur. Kekeme çocuklar kekeme olmayan çocuklarla aynı zeka seviyesine sahiptir. Nörojenik kekemelik, nörojenik konuşma bozuklukları ile ilişkilidir, kalıcı ve geçici beyin hasarları neden olabilir.

Kekemeliğin nedenleri

Kekemeliğin oluşum nedenlerine ilişkin pek çok teori-hipotez bulunmaktadır. Konu ile çok çalışma yapılmış olsa da hiçbir teori kekemeliğin özelliklerini açıklayamamaktadır. Kekemeliğin nedeni genetik yatkınlıkla birlikte çevresel, nörolojik, fizyolojik ve öğrenilmiş davranışlar gibi etmenlerin olduğu çok faktörün eşlik ettiği akıcı konuşma bozukluğudur.

Kekemeliğin başlangıç yaşı ve sıklığı

Yapılan araştırmalarda kekeleyen çocukların %65’inin 2,5 yaşlarından önce; %85’inin ise 3,5 yaşından önce kekelemeye başladığı bilinmektedir. Başlangıcından itibaren 6 ay geçtiğinde kronik kekemelik olarak adlandırılmaktadır. Kekemeliğin toplumdaki yaygınlığı çocukluk döneminde %5 iken yetişkinlik döneminde %1’dir. Okul öncesi dönemde kekemeliğin düzelme sıklığı yüksektir.

Kekemelik değerlendirmesinde

• Hikaye alma,
• Ne zaman, nasıl başladı, nasıl seyrediyor?,
• İkincil davranışları var mı ?(Baş boyun hareketleri, yüz ifadesinde değişikler gibi)
• Ebeveyn-çocuk etkileşimi,
• Konuşma örneği (hedef kelime sayısı belirlenmeli),
• Dil ve konuşma değerlendirmesi,
• Kekemelik şiddet değerlendirmesi,

Kekemelik Terapisi

Okul öncesi çağ, okul çağı çocukları ve yetişkinler için farklı terapi yöntemleri uygulanmaktadır. Kekemeliğin tedavisi yoktur. Kekemelikte terapinin etkinliği %30’dur. Kekemelik aynı zamanda psikolojik bir rahatsızlıktır.

Hızlı-Bozuk Konuşma (takifemi)

Bazen kekemeliğin ve konuşma sesi bozukluğu olan artikülasyon bozukluğunun da eşlik edebildiği anormal hızda anlaşılırlığı düşük olan akıcı konuşma bozukluğudur.

4. Ses Bozuklukları

Kişinin ürettiği sesin perdesinin (frekans), şiddetinin ve kalitesinin benzer yaş ve cinsiyet grubuna göre farklı olmasıdır. Yapısal ya da fonksiyonel olabileceği gibi iki durumunun birlikte olduğu durumlarda da görülür. Ses bozukluğuna; konuşma alışkanlıkları (yüksek ses şiddet seviyesinde konuşma gibi), tıbbi nedenler (tiroid ameliyatı gibi), kronik rahatsızlıklar (solunum probleleri gibi), alışkanlıklar (sigara, alkol) ya da nörolojik bozukluklar neden olmaktadır.